درسهای عقیدتی و مبارزه با انحرافهای فکری

بحران فکری و فرهنگی، یکی از مهمترین مشکلاتی است که پس از رحلت رسول اسلام صلی الله علیه و آله برای جامعه آن عصر، رخ نمود.
جریانها و ملاحظات سیاسی، دست جامعه را از دامان عترت کوتاه ساخت و از میان دو یادگار پیامبر صلی الله علیه و آله تنها قرآن، منبع و مرجع شناخت احکام و عقاید به شمار آمد.
قرآن از نظر ماهیّت و محتوای خود، کمبودی نداشت؛ زیرا به تصریح وحی:
«وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَی ءٍ.»(1) ای پیامبر! قرآن را بر تو فرو فرستادیم، به گونه ای که بیانگر حکم و قانون هر چیز باشد.
امام علی علیه السلام فرموده است:
«وَ اعْلَمُوا انّه لَیْسَ عَلی اَحَدٍ بَعْدَ القرآنِ مِنْ فاقهٍ و لا لاحدٍ قَبْلَ القرآن مِنْ غنیً...»(2) هان! بدانید که با داشتن قرآن (فهم و تدبّر در حقایق آن) هیچ کس را نیازی باقی نخواهد ماند و بدون قرآن، هیچکس به غنا و بی نیازی نخواهد رسید.
این بیانها، نشانگر کمال قرآن و کفایت آن برای هدایت و راهیابی انسانها به معارف الهی و وظایف شرعی است، امّا پذیرش و فهم این حقیقت بدان معنا نیست که قرآن، معلّم و مفسّری ویژه و ژرف نگر لازم نداشته باشد.
شواهد تاریخی و عینیّتهای جامعه پس از رحلت رسول خدا صلی الله علیه و آله خود دلیلی روشن بر نیاز امّت اسلامی به معلّم و مربّی الهی است.
پیدایش ارتدادها و اندیشه هایی چون اندیشه خوارج، بحرانهای فکری و عقیدتی و بدعتها و تفسیر به رأی ها و نحله های متباین و چه بسا متضادّ کلامی، همه و همه گواه نارسائی دانش توده ها برای فهم معارف قرآن و استنباط احکام و عقیده از آن است.
علی علیه السلام که هم اکنون سخنش را در زمینه غنا و کمال قرآن آوردیم، در بیانی دیگر پرده از این راز برداشته و گوشه ای دیگر از حقیقت را تبیین کرده است.
آن حضرت پس از فراخواندن مردم به پیروی از نگاهبانان راستین، نسبت به کجرویها و بدعتهای راهیافته میان مردم، هشدار داده است.
«قد خاضوا بِحار الفِتَنِ وَ اَخَذُوا بِالْبِدَعِ دُونَ السُّنَنِ، و اَرَزَ المؤمنون، وَ نَطَقَ الضّالُون الْمُکَذَّبُون، نَحْنُ الشعار و الاصحاب، و الخزنه وَ الابْواب و لا تؤتی البیوتُ الاّ مِنْ ابوابِها، فَمَنْ اَتاها مِنْ غیرِ اَبْوابِها سُمِّیَ سارقاً، فیهم کَرائِمُ القُرآنِ، وَ هُمْ کُنُوز الرَّحْمن، اِنْ نَطَقُوا صَدَقوا، و اِن صَمَتُوا لم یُسْبَقُوا...»(3)
... مردمان به دریای فتنه ها و آشوبها فرو شده اند، بدعتها را گرفته و سنّتهای راستین پیامبر صلی الله علیه و آله را رها کرده اند، مؤمنان منزوی گشته و گمراهانِ دروغ پرداز به سخن آمده اند. ما (اهل بیت) هستیم که بر قامت دین، جامه ای آراسته و برای پیامبر، اصحابی شایسته ایم. ما خزانه داران (اسرار و معارف الهی) و درهای علم و عملیم(4) به هر خانه ای باید از درهای آن وارد شد، و آنان که از راهی دیگر به خانه درآیند، دزد خوانده می شوند، ارزشها و کرامتهای یاد شده در قرآن بر اهل بیت منطبق است و در سیمای آنان متجلّی است. آنان گنجینه های خدایند، اگر لب به سخن گشایند، راست گویند و اگر در زمینه ای سکوت کنند، کسی به حق بر آنان پیشی نگیرد.
علی علیه السلام در این بیان تنها راه حلّ زدایش انحرافها را، پیروی از اهل بیت علیهم السلام در فهم معارف قرآن و دین دانسته است.
بر این اساس، جامعه متّکی به ظواهر قرآن، چون از شیوه ها و ملاکهای صحیحی برای استنباط احکام و معارف قرآنی برخوردار نبود، در حقیقت از محتوا و پیام و اهداف قرآن نیز دور گشت.
اکنون امام باقر علیه السلام در زمانی که افزون بر نیم قرن از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله گذشته و تنشهای فکری و عقیدتی، شدّت بیشتری یافته است، مجال می یابد تا با تشکیل حوزه عظیم درسی به تصحیح اندیشه ها بپردازد.
منبع: کتاب امام باقر علیه السلام: جلوه امامت در افق دانش، تحقیق از گروه تاریخ اسلام؛ نگارش احمد ترابی، ص 79-80.
---
پی نوشت ها:
1. النحل/ 89..
2. نهج البلاغه، خطبه 175.
3. نهج البلاغه، خطبه 154.
4. این سخن علی علیه السلام اشاره ای دارد به بیان پیامبر صلی الله علیه و آله که فرمود «أنَا مدینه العلم و علیٌ بابُها، فمن اراد المدینه فلیأتها مِنْ بابِها».