چرا روزه ماه رمضان واجب شده است؟
روزه یکی از مهمترين عبادات به شمار می رود و در اسلام از واجبات دینی شمرده شده است، خداوند متعال در قرآن به مسلمانان چنین می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون[1]؛ اى كسانى كه ايمان آوردهايد، روزه بر شما نوشته شده است آن گونه كه بر امت هايى كه قبل از شما بودند نوشته شده بود، شايد پرهيزكار شويد».
آرى روزه عامل مؤثرى براى پرورش روح تقوا و پرهيزگارى در تمام زمينه هاست و یکی از این زمینه ها، پی بردن به حال گرسنگان و شناختن اثر گرسنگى و تشنگى است که از آثار اجتماعى روزه به شمار می رود.
بر كسى پوشيده نيست که روزه به مسلمانان درس مساوات و برابرى در ميان افراد جامعه می دهد، با انجام اين دستور دینی، افراد غنی و آنها که از وضع مالی بهتری برخوردار هستند وضع گرسنگان و محرومان جامعه را به طور محسوس در مى يابند بنابراین می توانند با کمک و با صرفه جويى در غذاى شبانه روزى خود به كمك آنها بشتابند. لذا در حديث معروفى از امام صادق علیه السلام نقل شده كه هشام بن حكم از علت و فلسفه واجب شدن روزه پرسيد، امام علیه السلام فرمود:
«إِنَّمَا فَرَضَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ الصِّيَامَ لِيَسْتَوِيَ بِهِ الْغَنِيُّ وَ الْفَقِيرُ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْغَنِيَّ لَمْ يَكُنْ لِيَجِدَ مَسَ الْجُوعِ فَيَرْحَمَ الْفَقِيرَ لِأَنَّ الْغَنِيَّ كُلَّمَا أَرَادَ شَيْئاً قَدَرَ عَلَيْهِ فَأَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ يُسَوِّيَ بَيْنَ خَلْقِهِ وَ أَنْ يُذِيقَ الْغَنِيَّ مَسَّ الْجُوعِ وَ الْأَلَمِ لِيَرِقَّ عَلَى الضَّعِيفِ فَيَرْحَمَ الْجَائِعَ[2]
روزه به اين دليل واجب شده است كه ميان فقير و غنى مساوات بر قرار گردد، و اين به خاطر آن است كه غنى طعم گرسنگى را بچشد و نسبت به فقير اداى حق كند، چرا كه اغنياء معمولا هر چه را بخواهند براى آنها فراهم است، خدا مى خواهد ميان بندگان خود مساوات باشد و طعم گرسنگى و درد و رنج را به اغنياء بچشاند تا به ضعيفان و گرسنگان رحم كنند».
آری، روزه باعث تقويت عاطفه می شود و كسى كه يك ماه مزه گرسنگى و تشنگی را چشيد، درد آشنا مى شود و رنج گرسنگان را احساس و درك مى كند، در حدیثی حمزه بن محمّد به امام حسن عسکری عليه السّلام نوشت: خدا روزه را بر اساس چه حكمتی واجب فرموده است؟ حضرت در جواب چنين فرمودند:
«لِيَجِدَ الْغَنِيُّ مَسَّ الْجُوعِ فَيَمُنَّ عَلَى الْفَقِير؛ براى آنكه غنى اثر گرسنگى را ببیند و از به فقیر احسان و بخشش نماید».
به راستى اگر مسلمانان و دیگر مردم ادیان دیگر جهان چند روز را در سال روزه بگیرند و طعم گرسنگى را بچشند باز هم شاهد اين همه گرسنه در جهان خواهیم بود؟
از سوی دیگر روزه گرفتن سبب می شود که روزه دار، طعم گرسنگى و تشنگى و ... را بچشد و سبب شود تا انسان به ياد تشنگى و گرسنگى روز قيامت بيفتد و در نتيجه به فکر بهره گرفتن از این دنیا و تهيه توشه آخرت بیفتد و در مسیر اطاعت و بندگى خدا و انجام عبادات و ترك گناهان گام بردارد.
در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام آنجا که علّت و فلسفه احكامى كه فضل بن شاذان، در آخر آن، گفته است و آنها را از حضرت رضا عليه السّلام در دفعات مختلف شنيده و جمع نموده است و سپس به علىّ بن محمّد بن قتيبه نيشابورى اجازه روايت آن را داده است می خوانیم: «فَإِنْ قَالَ فَلِمَ أُمِرَ بِالصَّوْمِ قِيل لِكَيْ يَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَلِيَسْتَدِلُّوا عَلَى فَقْرِ الْآخِرَةِ وَ لِيَكُونَ الصَّائِمُ خَاشِعاً ذَلِيلًا مُسْتَكِيناً مَأْجُوراً مُحْتَسِباً عَارِفاً صَابِراً عَلَى مَا أَصَابَهُ مِنَ الْجُوعِ وَ الْعَطَشِ فَيَسْتَوْجِبَ الثَّوَابَ مَعَ مَا فِيهِ مِنَ الِانْكِسَارِ عَنِ الشَّهَوَاتِ وَ لِيَكُونَ ذَلِكَ وَاعِظاً لَهُمْ فِي الْعَاجِلِ وَ رَائِضاً «4» لَهُمْ عَلَى أَدَاءِ مَا كَلَّفَهُمْ وَ دَلِيلًا لَهُمْ فِي الْآجِلِ وَ لِيَعْرِفُوا شِدَّةَ مَبْلَغِ ذَلِكَ عَلَى أَهْلِ الْفَقْرِ وَ الْمَسْكَنَةِ فِي الدُّنْيَا فَيُؤَدُّوا إِلَيْهِمْ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ لَهُمْ فِي أَمْوَالِهِم [4]؛ و اگر بپرسد چرا روزه واجب شده است؟ پاسخ این است كه درد گرسنگى و تشنگى را بدانند، و از اين راه پى به فقر و كم توشه گى آخرت ببرند، و براى اينكه روزه دار بر اثر ناراحتى كه از گرسنگى و تشنگى برايش پيش آمده فروتنى كند و كوچكى نمايد و نيازمندى نشان دهد تا هم اجر و پاداش ببرد و هم كار خودش را به حساب آورد و بشناسد و بر آن پايدارى و مقاومت كند، و از اين جهات مستحقّ اجر و ثواب گردد، و فوائد ديگرى همچون جلوگيرى از طغيان شهوات و كنترل هواها، و اينكه موجب عبرت و موعظه اى برای ايشان در دنيا باشد و تمرينى براى آماده سازى آنان به انجام تكاليف باشد، و ايشان را به سختی امر و مشقّت عالم ديگر راهنمایى کند، و نيز بدانند كه از گرسنگى و بينوایى به فقرا در اين دنيا چه مي گذرد، و همچنین آنچه را كه خداوند در اموالشان براى مساكين و تهیدستان واجب نموده ادا نمايند».
در این روایت به جهات دیگری از علت واجب شدن روزه که انسان در اثر گرسنگی و تشنگی به آنها پی می برد و بدانها توجه پیدا می کند اشاره شده است. مانند همین عبارت را در حدیثی از حضرت رضا علیه السلام در کتاب من لا يحضره الفقيه می بینیم.[5]
پی نوشت ها:
[1] بقره، 183.
[2][3] من لا يحضره الفقيه، شیخ صدوق، به تصحیح على اكبر غفارى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق، ج 2، ص 73.
[4] عيون أخبار الرضا عليه السلام، شیخ صدوق، نشر جهان، تهران، 1378 ق، ج 2، ص 116.
[5] من لا يحضره الفقيه، ج 2، ص 73.